Gökbilim, matematik, tabiat bilimleri, coğrafya ve tarih ortamındaki çalışmalarıyla tanınan Biruni’nin kim olduğu ve çalışmaları merak konusu oldu. Evet, Biruni kimdir? İşte Biruni hayatı ve biyografisi
BİRUNİ KİMDİR?
Tevellüt tarihi: MS 5 Eylül 973, Beruni, Özbekistan
Irtihal tarihi ve bölgesi: 13 Aralık 1048, Gazni, Afganistan
Tam ismi: Abu Ray?an Mu?ammad ibn A?mad Al-Biruni
Ünlü Fıkıh alımı Ebu’l-Hasan el-Velvaleci anlatıyor: “Ebu Reyhan el-Biruni’nin ziyaretine gitmiştim. Canı boğazına gelmiş halde, hasta yatağında tık nefes yatıyordu. O halde iken bana dedi ki: Bir gün bana mirasta ninelerin haklarının hesaplanmasıyla ilgili bir denklemden kelam etmiştin, nasıldı o? Biraz da ona acıyarak dedim ki: Bu durumdayken de hâlâ bana onları mı soruyorsun? Dedi ki: Bu mevzuyu bilerek bu yerküreden ayrılmam mı daha güzeldir, yoksa bilmeden veda etmek mi? Bunun üzerine sıkıntıyı tekrar kendisine anlattım. Dinledi ve ezberledi. Sonra bana yapacağı şeylerden kelam etti. Biraz sonra yanından ayrıldım. Az ilerlemiştim ki yüksek sesle ağlaşma ve bağrışmalar duydum. Döndüm baktım, Ebu Reyhan el-Biruni vefat etmişti.”
Ebu Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Biruni h. 3 Zilhicce 362/ m. 4 Eylül 973 tarihinde Harezm nahiyesinin merkezi olan Kas’ta yerküreye gelmiştir. el-Biruni’nin vefat tarihi ise tam olarak bilinmemektedir. Bugün araştırmacılar tarafından h. 453/ m. 1061 tarihi Ebu Reyhan Biruni’nin vefat tarihi olarak kabul edilmektedir. Başkaca Biruni yapıtlarında ailesi, soyu, nisbesi yahut etnik kökeni dair detaylı bir malumat da vermemektedir.
Parlak zekâsı sebebiyle daha küçük yaşta nazar-ı dikkati çeken el-Biruni, devrin ünlü matematik ve astronomi alımı Ebû Nasr Mansûr b. ‘Alî b. Irâk’ın mahiyetinde büyümüştür. Mansûr, Biruni’nin yetişmesi ve iyi bir eğitim almasına ihtimam göstermiştir. Gerçekten el-Biruni, el-Âsârü’l-bâkıye isimli yapıtında ibn Irâk’tan “hocam” diye bahsetmektedir.
Gençlik yıllarından itibaren ilmî çalışmalara başlayan el-Biruni, Harezm ortamında siyasi ve askeri yandan birtakım karışıklıkların yaşanması münasebetiyle ötürü, 22 yaşına kadar hayatını idame ettirdiği Harezm’i terk etmek zorunda kalmıştır. Bir müddetliğine Rey nahiyesinde ikâmet eden el-Biruni daha sonra yeninden doğduğu topraklara geri dönüp, kendisini bilim tarihinin tepesine ulaştıracak yapıtlarını meydana getirmiştir.
X. ve XI. asır Ortaçağ Türk-İslam yerküresini temsil eden Ebu Reyhan el-Biruni bütün hayatını ve varlığını bilime adamış değerli bir şahsiyettir. Çağdaş bilimin pederi olarak nitelendirilen Georges Sarton, XI. yüzyıla “Biruni Asrı” ismini vermiştir. Hakikaten yerkürenin önde gelen İslam Bilim Tarihçisi Prof. Dr. Fuat Sezgin, 27 yaşındaki Biruni ile 18 yaşındaki İbn Sina’nın “Işığın sürati ölçüsüz yönetici, yani lâ-mütenâhî midir, yoksa ölçülebilir mi? Yani devirle ölçülebilir mi?” konusu üzerinde tartışmalarını bugünün Türkiye’sinde bile olamayacağını lisana getirir. Bu iki mümtaz bilim insanın lafları esasında Biruni’nin yaşadığı periyot içerisindeki alanı ve kıymetini açıkça söz etmektedir.
Tüm hayatını habere ve bilmediği şeyleri öğrenmeye adayan ve yerkürede bilim meydanına kazandırdığı birinci keşif ve buluşlarla, bilim yerküresine ışık tutan Türk-İslam alimi el-Biruni; fizik, tıp, matematik, astronomi, trigonometri, coğrafya, jeodezi, farmakoloji, jeoloji, filoloji, diyanet üzere bahisleri incelemiş ve yekunda 113 eser meydana getirmiştir. Ne yazık ki bu ürünlerden yalnızca birkaçı günümüze ulaşabilmiştir.
BİRUNİ HAYATI
Bîrûnî, Orta Asya’da tarihi bir nahiye olan Harezm’de doğdu. Küçük yaşta pederini kaybetti. Harezm’de Afrigoğulları (Âl-i Irak) hanedanı tarafından korundu, sarayda matematik ve astroloji eğitimi aldı. Buradaki öğretmenleri İbn-i Irak ve Abdussamed bin Hakîm’dir. Bu devirde daha 17 yaşındayken birinci kitabını yazdı. Harezm, Me’mûnîler hanedanının idaresine girince Bîrûnî de İran’a giderek bir mühlet burada yaşadı. Daha sonra ise Ziyârîler tarafından korunmaya başlandı. El Âsâr’ul Bâkiye isimli kitabını Ziyârîlerin sarayında yazmıştır. İki yıl da burada çalıştıktan sonra memleketine geri döndü ve Ebu’l Vefâ ile gök bilim ve astroloji üzerine çalışmaya başladı.
1017’de Gazneli Mahmut, Harezm’i zapt ettiğinde Birûnî de Gazne kentine gelerek burada Gazneliler’in himayesine girdi. Sarayda büyük itibar gördü ve Gazneli Mahmut’un Hindistan seferine katıldı. Burada Hint bilim adamlarının dikkatini çekti ve Hint memleketi alınınca da Nendene kentine yerleşerek ilmî çalışmalarına burada devam etti. Sanskritçeyi öğrenerek Hint topluluğunun hayatı ve kültürü üzerine çalıştı.
Buradan tekrar Gazne kentine döndü ve ömrünün geri kalan kısmını bu kentte tamamladı. Bu devir Bîrûnî’nin en verimli devri sayılmaktadır. Uzun vakittir hazırladığı Tahdîdu Nihâyet’il Emâkin isimli ürününü bu periyoda denk gelen 1025 yılında yayınladı. Astronomi üzerine yazdığı Kanûn-i Mes’ûdî isimli ürününü Gazneli Mahmud’un oğlu Sultan Mesud’a ithaf etmiştir. Birûni 13 Aralık 1048 yılında vefat etmiştir.
BİRUNİ KİŞİLİĞİ
El Birûni, astroloji üzerine yaptığı en iyi çalışmayı Gazneli Mahmut’un oğlu Mesut’a sundu. Sultan Mesut da bunun üzerine kendisine bir fil yükü gümüşü armağan edince, “Bu armağan beni baştan çıkarır, bilimden uzaklaştırır.” diyerek bu hediyeyi geri çevirdi. Aslında Birûni eczacılıkta uygulamalı eğitime, kitaplardan çok daha çokça değer vermiştir. Birûni, elle tutarak ve gözlemleyerek done toplamanın kişiye, kitap okumaktan çok daha ziyade yarar sağladığına inanmış ve bunu uygulamıştır. Gerçek bir bilim anlayışına sahip olan Birûni, ırk kavramına da kıymet vermezdi. Öbür bir halkın ileri kültüründen derin bir hürmetle laf ederdi. Birebir formda dinler ve mülahazalar konusundaki anlatımı sırasında o dinler hakkında itiraz yahut tenkitte bulunmadığı üzere, o diyanetteki deyimleri motamot kullanmasıyla da dikkat çekmektedir. Sanskrit lisanından Arapçaya çevirdiği Potenceli isimli kitabının önsözünde “İnsanların tasavvurları türlü türlüdür, yerküredeki gelişmişlik ve esenlik de bu farklılığa dayanır.” formunda yazmıştır.
BİRUNİ ÇALIŞMALARI
Çok istikametli bir bilim adamı olan El-Birûnî, ilköğrenimini Yunan bir alımdan aldı. Tanınmış ve seçkin bir aileden gelen Harezmli matematikçi ve gökbilimci Ebu Nasr Mansur tarafından kollanan El-Birûnî, birinci çalışmalarını bu âlimin yanında yaptı. Birinci ürünü, “Asar-ül Bakiye”dir.
El-Bîrûnî’nin yapıtlarının sayısı yüz seksen civarındadır. Yetmiş adet astronomi ve yirmi adet de matematik kitabı bulunmaktadır. Tıp, biyoloji, bitkiler, madenler, hayvanlar ve yararlı otlar üzerinde bir dizin oluşturmuştur. Lakin bu yapıtlardan yalnızca yirmi yedisi günümüze kadar gelebilmiştir. Münhasıran Bîrûnî’nin yapıtlarının Orta Çağ’da Latinceye çevrilmemiş olması, kitaplarının ağır bir lisanla yazılmış olmasının bir sonucudur. Ama Bîrûnî kendisinin de dediği üzere, yapıtlarını sıradan kişiler için değil alımlar için yazmaktaydı.
Yeniden Harezmi “Zîci’nin Temelleri” isimli yapıtının 12. yüzyılda Abraham ben Ezra tarafından İbraniceye çevrildiği bilinmektedir. Batı’nın Birûni ilgisi ise 1870’lerde başladı. O günden bugüne Birûni ürünlerinin kimilerinin tamamı yahut bir kısmı Almanca ve İngilizceye çevrildi.
Mektuplarından, Bîrûnî’nin Aristo’yu bildiği anlaşılır. İbn Sînâ üzere değerli alımlarla birlikte çalışan Bîrûnî, Hindistan’a birçok sefer gitti. Bu nedenle Hindistan’ı husus alan bir kitap yazdı. Onun bu kitabı birkaç lisana çevrildi. Birkaç lisana çevrilen bu kitap birçok alıma örnek oldu. Birûni’nin bir tane de romanı vardır.
Matematik
Bîrûnî’nin matematikçi tarafı, en çok bilinen cephesidir. Yaşadığı yüzyılın en büyük matematikçisi olan Bîrûnî, trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın bir ünite olarak kabul edilmesini öneren birinci kişi olup sinüs ve kosinüs üzere fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ek etmiştir. Bîrûnî’nin bu tarafı garp yerküresi tarafından lakin iki asır sonra keşfedilip kullanılabilmiştir.
Bîrûnî’nin trigonometriyi kullanarak bir dağın yüksekliğini ölçtüğü, sonra da yükseltisini bildiği bu noktadan ufuk alçalması açısının ölçülmesi yoluyla meridyen yayı uzunluğunu hesaplaması da geometri açısından değerli bir çalışmasıdır. Meridyen yayı uzunluğunun birinci kere Bîrûnî tarafından bu formülle bulunması yaygın bir kanıdır. Lakin Bîrûnî bu yolu farklı bir alımdan aldığını belirtmiştir.
Astronomi
Bîrûnî’nin astronomi yerinde yaptığı çalışmaların başında Sultan Mesut’a 1010’da sunduğu “Mesudî fi’l Heyeti ve’n-Nücum” isimli yapıtı gelmektedir. Bu yapıt günümüze gelmiş olup bu bahiste yaptığı çalışmalarının bir kısmı kayıptır. Kanun isimli ürününde Aristo ve Batlamyus’un görüşlerini tartışma konusu yaparak Yerküre’nin kendi ekseninde dönüyor olma mümkünlüğü üzerinde durması bilim tarihi açısından değerlidir. Fakat bu mevzuda kesin bir sonuca varamadığı varsayılan Bîrûnî’nin günümüze değin bu mevzuda bir yapıtı ulaşmamıştır.
“Nihâyâtü’l-Emâkin” (Türkçe: Mekânların Sonları) isimli yapıtı, coğrafyadan, jeoloji ve jeodeziye kadar bir seri bahisteki metinlerini içerir. Sultan Mesut’a sunduğu “el-Kanunü’l-Mesudi”, Bîrûnî’nin astronomi sahasındaki en kıymetli yapıtıdır. Bilim tarihçilerine nazaran o, Kopernik’le başlayan çağdaş astronominin temellerini atmıştır.
Başkaca tansiyon düzleminin gök apsisine nazaran eğikliğini de (enlem eğikliği) Kas, Gürgenç ve Gazne’de yaptığı çeşitli hesaplamalarla aslına çok yakın bedellerde bulmuştur. Başkaca birçok elementli ve bileşikli hesaplayabilmiştir. Boylamın belirlenmesi gerilimininkine nazaran daha güçlükle olduğundan Bîrûnî, iki nokta arasındaki boylam farkını enleme ve aradaki yekun uzaklığa dayanan bir formülle hesaplama yoluna gitmiş, ölçme ve gözlemlerinde kusur hakkını en aza indirgemek için uğraşmıştır. Bunun yanında gözlem aletlerinin boyutunu büyütmek tarafına onları çapraz çizgilere bölmeleyerek hassaslığı arttıracağını keşfederek verniye unsurunun temellerini atmıştır. Aşağıda ekliptik eğimin pahasını bulan kimi bilim adamlarının ortaya attığı sayı kıymetleri bulunmaktadır.
BİRUNİ YAPITLARI
Bîrûnî’nin onlarca yapıtı arasında en çok bilinenleri aşağıdaki üzeredir:
El-Âsâr’il-Bâkiye an’il-Kurûni’i-Hâli-ye
El-Kanûn’ül-Mes’ûdî
Kitâb’üt-Tahkîk Mâ li’l-Hind
Tahdîd’ü Nihâyeti’l-Emâkin li Tas-hîh-i Mesâfet’il-Mesâkin
Kitâbü’l-Cemâhir fî Mâ’rifet-i Cevâ-hir
Kitâbü’t-Tefhîm fî Evâili Sıbaâti’t-Tencîm
Kitâbü’s-Saydele fî Tıp
EBU REYHÂN MUHAMMED B. AHMED EL-BİRUNİ’NİN BELIRLI BAŞLI ÜRÜNLERI
1) el-Âsârü’l-bâkıye ‘ani’l-kurûni’l-hâliye: Biruni’nin birinci ve en büyük yapıtlarıdır. Çeşitli toplulukların kullandığı takvimler ile ilgili haber verir. Bkz. Eduard Sachau, Chronologie orientalischer Völker von Alberuni, Leipzig 1878; Maziden Kalanlar (El Âsar el-Bâkiye), Arapçadan çev. Ahsen Batur, Selenge yay. İstanbul 2011.
2) Tahdîdü nihâyâti’l-emâkin li-tashîhi mesâfâti’l-mesâkin: Enlem-boylam hesaplamaları, kentler arası aralıkları ve kıble bulma, tarihi ve coğrafi malumatlara sahip bir üründür. Jamıl Ali, The determination of the coordinates of positions for the correction of distances between cities, Beyrut 1967; E.S. Kennedy, A commentary upon Biruni’s Kitab tahdid al-Amakin: an 11th century treatise on mathematical geography, Beyrut 1973; Tahdîdü Nihâyâti’l-Emâkin, çev. Kıvameddin Burslan, trans. haz. Melek Dosay Gökdoğan – Tuba Uymaz, TTK, Ankara 2013.
3) et-Tefhîm fî evâili sınâ’ati’t-tencîm: Matematik, astronomi, astroloji ve coğrafya üzere mevzuları içermektedir. R. Ramsay Wright: The Book of Instruction in the Elements of the Arka of Astrology by al-Biruni. London 1934; Kitab-ı Tefhim, yay. haz. Celaleddin Hümai, Tahran 1319.
4) Tahkîku mâ li’l-Hind min makûletin makbûletin fi’l- ‘akl konut merzûle: Hindoloji ortamında yazılan birinci yapıttır. E. Sachau, Alberuni’s India: an account of the religion, philosophy, literature, geography, chronology, astronomy, customs, laws and astrology of India about A.D. 1030, C. I-II, London 1888; Tahkîku Mâ Li’l-Hind Bîrûnî’nin Gözüyle Hindistan, yay. haz. Ali İhsan Yitik, çev. Kıvameddin Burslan, TTK, Ankara 2015.
5) el-Kânûnü’l-Mes’ûdî: Gazneli Mesud için yazılan ve astroloji, jeodezi, trigonometre ve meteoroloji üzere bahisleri ihtiva eden bir yapıttır. el-Kânûnü’l-Mes’ûdî, C. I-III, Haydarabad 1954-1956.
6) el-Cemâhir fi’l-cevâhir: siyasi, kültürel, ahlaki, tarihi başta olmak üzere Biruni’nin çeşitli yerlerdeki saptamalarını içermektedir. A. M. Belenichkov on pp. 1-248 of: Sobranie Svedenii dlya poznaniya dragotsennostei (Mineralogiya), Moscow, Izdatelstvo Akademia Nauk SSSR, 1963; Hakim Muhammed Said with commentary by Sami Hamarneh, Al-Biruni: The book Most Comprehensive in Knowledge on Precious Stones, İslamabad 1989; Kıymetli Taşlar ve Metaller Kitabı (el-Cemâhir fî Ma’rifeti’l-Cevâhir), çev. Emine Sonnur Özcan, TTK, Ankara 2017.
7) es-Saydele fi’t- Tıb: Tıp, eczacılık, botanik ve filolojiden müteşekkil bir yapıttır. Al-Biruni’s Book on Pharmacy and Materia Medica, Karachi 1973; Kitâbü’s-Saydana Fî’t-Tıb, çev. Esin Kahya, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 2011.
8) Kitâbu Batenceli’l-Hindî: Hindoloji meydanındaki bir öteki çalışmasıdır. Hellmut Ritter, “al-Biruni’s übersetzung des Yoga-Sutra des Patañjali”, Oriens, IX/2, 1956, s. 165-200; Mehmet İlhan, Hammet Arslan, “Bîrûnî’nin “Kitâbu Batenceli’l-Hindî” İsimli Risalesi Yogasutra’nın Bir Çevirisi midir?”, Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Mecmuası, C. X, sy. El Biruni, İstanbul 2013, s. 25-84.
9) Kitâb fi’sti’âbi’l-vücûhi’l-mümkine fî san’a-ti’l-asturlâb: Biruni’nin usturlap hakkındaki ürünüdür. İsti’âb’u-l Vücuh el-Mümküne Fî San’ati’l-asturlâb Muhammed bin Ahmed Ebu Reyhan el-Biruni, tashih ve tahkik Muhammed Ekber Cevadi el-Hasani, Meşhed 1380.
10) Risâle fî Fihristi kütübi Muhammed b. Zekeriyyâ er-Râzî; Biruni’nin kendisinin ve Râzî’nin yapıtlarını kaydettiği risaledir. Fihrist-i Kitâbhâ-i Razi ez Ebu Reyah Muhammed Bin Ahmed Biruni, haz. Mehdi Muhakkik, Tahran 1352.
11) Makâle fi’stihrâci’l-evtâr fi’d-dâ’ire bi-havvâssı’l-hatti’l-münhanî fîhâ: Biruni’nin matematik ile ilgili ürünüdür. H. Suter, “Das Buch der Auffindung der Sehnen im Kreise”, Bibliotheca Mathematica, Dritte Folge, 11, 1910-11, s. 11-78.
12) İfrâdü’l-makâl fî emri’l-ezlâl: Biruni’nin gölgeler üzerine yazdığı yapıttır. E. S. Kennedy, The Exhaustive Treatise on Shadows, C. I-II, Halep 1976.
13) Makâle fî Hikâyeti Tarîkı’l-Hind Fi’stihrâci’l-‘umr: Hintlilerin yaş tespiti hakkında malumat veren bir risaledir. Zeki Velidi Togan, “Al-Bîrûnî’nin Hikâyat Tarîq Ahl-Hind Fî İstixrâc al-‘Umr Nam Risalesi”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Mecmuası, I/1-4, İstanbul 1953, s. 183-184.
Ayrıyeten Biruni Üniversitesi Mütevelli Heyet Üyesi Prof. Dr. Bekir Karlığa’nın hazırladığı ve çekimleri devam etmekte olan “Bir Medeniyet Alımı: Biruni”
Haberler.com
