Antalya İlim ve Kültür Derneği’nin (Alim Derneği) 4 katlı öğrenci yurdunun yemekhanesinde bugün saat 14.30 sıralarında meydana gelen fecî olay, duyanların tüylerini ürpertti. Kepez İlçesi Kültür Mahallesi Hürriyet Caddesi üzerinde bulunan yurtta aşçı olarak çalışan İhsan Güney, şimdi bilinmeyen bir nedenle mutfakta duvara dayadığı Akdeniz Üniversitesi Bilgisayar Mühendisliği Kısmı 1. sınıf öğrencisi Mehmet Sami Tuğrul’un başını satırla kesti. Şok tesiri yaratan gelişme sonrası Deccal çıktı mı,i Deccal yaşıyor mu merak edildi.
DECCAL NE DEMEK?
Sözlükte “bir şeyi örtmek, yaldızlamak yahut boyamak” manasındaki decl kökünden türeyen bir sıfat olup klasik kaynaklarda “âhir vakitte ortaya çıkıp göstereceği olağanüstü olaylar sayesinde kimi insanları dalâlete sürükleyeceğine inanılan kişi” diye tanım edilir. Deccâl sözü Kur’ân-ı Kerîm’de geçmemektedir. Hz. Peygamber’e nisbet edilen rivayetlerde “muhatabını aldatmak gayesiyle hoş kelamlar söyleyen kişi; bir kaşı ve gözü bulunmayan berbat kimse” manasındaki mesîh sözüyle birlikte “el-mesîhu’d-deccâl” ve “mesîhu’d-dalâle” biçiminde kullanılmıştır.
DECCAL ÇIKTI MI, YAŞIYOR MU?
Yahudilik ve Hıristiyanlık’ta Deccâl. Yahudi dinî literatüründe birinci kere milâttan evvel II. yüzyıldan itibaren, “son günler”de Allah’a karşı gelecek güçlü bir varlıktan bahsedilmeye başlanmıştır (Daniel, 7/8 vd., 11/40). Birtakım âlimler bu inancın kökünü, eski Bâbil mitolojisindeki sular ve tabansız karanlıkların hâkimi Tiamat’ın üstteki ilahlara isyan edip İlah Ea’nın oğlu Marduk tarafından mağlûp edilmesi mitine bağlarken kimileri da bunun başlangıcını eski İran inançlarında görülen yeterlilik ve kötülük güçlerinin muhalefetindeki düalizmde aramışlardır.
Yahudi kutsal kitabındaki kimi anlatımların deccâl kavramı için yer hazırladığı kabul edilir. Hezekiel kitabının 38-39. bablarında geçen Gog ve Magog kıssası bunlar ortasındadır. Bu kıssada âhir vakitte, musevilerin düşmanlarına kumandanlık edecek Gog’un Rab Yahve tarafından nasıl mağlûp edileceği anlatılır. Yahudi kutsal kitabının Yoel, Zekarya, Daniel kısımlarında de buna benzeri anlatımlar vardır. Lakin bu metinlerde mesîh ismi geçmemektedir. Hezekiel’de ismi verilen Gog ise tarihî bir şahsiyet olarak gözükmemektedir. Daniel’de deccâl için müşahhas bir örnek verilmekte, “küçük boynuz, canavar” tabirleriyle sembollendirilen (Daniel, 7, 8) ve insan üstü özelliklerle tasvir edilen bu örnekle musevilere zulüm ve eziyette bulunan IV. Antiochus Epiphanes (ö. m.ö. 163) kastedilmektedir. Antiochus zalim bir hükümdar, büyük orduların kumandanı, üç hükümdarı yenen, sevgililere zulmeden, Allah’ın mâbedini tahrip eden bir deccâl tipidir.
Yahudi kutsal kitabının dışındaki apokrif metinlerden biri olan “On İki Kabile Büyüğünün (esbât) Ahdi”nde Dan kabilesine mensup ve İsrâil’in Allah’a ibadetten vazgeçmesine yol açtığı anlatılan şeytanî bir şahsiyet olan Belial da (Beliar) bir deccâldir. Levi kabilesinden çıkacak mesîh onu yenecek ve ebedî ateşe atacaktır (IDB, I, 141). Öbür kimi apokrif metinlerde de emsal anlatımlara rastlanmaktadır (IV. Ezra, 11-12; IDB, a.y.).
Museviler deccâli, kendilerini kurtaracağına inandıkları mesîhin karşısı olarak görmüşler, onlara ziyan veren Antiochus Epiphanes yanında Neron, Kaligula, Pompey üzere zalim idarecileri de deccâl olarak telakki etmişlerdir. Menkıbevî yahudi dinî literatüründe mesîhin karşısı deccâl için Armilus ismi kullanılmıştır. Armilus’un, Roma’nın kurucusu olarak görülen efsanevî şahsiyet Romulus’tan geldiği düşünülmektedir. Romalılar putperest bir kavim olarak musevilerin yaşadığı kutsal topraklarda hâkimiyet kurmuş, onlara azap etmiş, mâbedlerini yıkmışlardır; böylelikle mesîhin semavî ve ebedî krallığına karşı süreksiz dünyevî şeytanî gücü ve şeytanın krallığını temsil ettiklerine inanılmıştır. Dâvûd kuşağından gelen mesîh tarafından öldürüleceğine inanılan Armilus ismi, birincinin Saadiah Gaon’un Emunot ve-De’ot’unda zikredilmiştir. Sonraki apokaliptik midraşim edebiyatında geçen bir anlatıma nazaran Armilus, Roma’da hoş bir bayanın mermerden heykelinin çocuğudur. Dünyanın berbat insanları o heykelle kendilerini aldatmışlar, heykel bu insanların tohumlarını içinde koruma etmiş, böylelikle onlardan bir çocuk oluşturmuştur. Armilus ismi verilen bu hilekâr varlık 5 m. uzunluğunda, sarı saçlı, ayak tabanı yeşil ve iki başlıdır (EJd., III, 476). Tekrar bu literatüre nazaran Armilus kendisinin ilah olduğunu ileri sürecek, on hükümdarla birlikte olacak, Kudüs’ü ve Antakya’yı zaptedecek, musevileri topraklarından çıkaracak, Nehemiah b. Hushiel’i (Yûsuf’un oğlu Mesîh) öldürüp dürüst insanları yasa boğacaktır. Lakin Rab Yahve, deccâl Armilus ve ordularını Arbel vadisinde yok edecek, Armilus Dâvûd oğlu Mesîh’in nefesiyle öldürülecek (İşaya, 11/4) ve Rab’ın krallığı yeryüzüne hâkim olacaktır. Bu literatürde Armilus insan üstü şeytanî bir varlık, mesîhin karşısı bir şahsiyet olarak berbatlığın temsilcisidir.
Hıristiyanlık’ta deccâl, “anti-christ” tabiriyle mesîhin düşmanı olarak Kitâb-ı Mukaddes’teki Yuhanna’nın mektuplarında yer alır (I. Yuhanna, 2/18-22, 4/3; II. Yuhanna, 7). Âhir vakitte zuhur edecek düşman biçiminde telakki edilen deccâl Yeni Ahid’de birçok yerde geçer (Matta, 12/28; Luka, 11/20; Vahiy, 12/8, 13/1, 16/13, 20/1-7; Selânikliler’e II. Mektup, 2/3-12). Süryânî etraflarda “antichrist” tabiri için İslâmî kaynaklardaki deccâl teriminin aslı olduğu ileri sürülen daggala sözü kullanılır. Hıristiyan dünyasında kökleri Helenist Yahudiliğe kadar giden, İslâmî çevrelerce de paylaşılan bu terim ve onunla ilgili telakkiler tarihî seyri içinde inanç, teoloji, sanat, edebiyat ve siyasette değerli roller oynamıştır.
Yahudilik’te mesîh karşısı olarak gelişen bu kavram, Hıristiyanlık’ta mesîhin ikinci gelişinden evvelki karşısı olan şeytanî yahut yarı şeytanî yarı insanî bir varlığı tabir etmek üzere kullanılmıştır.
Yeni Ahid’deki deccâl ile ilgili anlatımlar, musevilerin kurtuluş öncesinde berbatlığın artacağı ve bir şahısta odaklaşacağı üzere inançlarından etkilenmiş, bilhassa Daniel kitabından alınan örnekler çokça kullanılmıştır. Pavlus’un Selânikliler’e yazdığı, deccâl hakkında Yeni Ahid’deki en eski sözleri ihtiva eden II. mektubunda (2/3-12) deccâl “fesat adamı, helâk oğlu” biçiminde nitelendirilmektedir; onun ibadet edilen her şeye karşı çıkacağı, ilahlık tezinde bulunacağı ve ortaya çıkmasının âhir vakit alâmeti olduğu belirtilmektedir.
Yeni Ahid’in Vahiy kitabında deccâlin iki canavar halinde sembolik portreleri verilir. Bunlardan biri denizden çıkan on boynuzlu, yedi başlı bir canavardır. Onun başları üzerinde küfür isimleri bulunur. Bu canavar Daniel kitabındaki dört canavarın birleştirilmiş formudur. Kendisine hulûl etmiş olan şeytandan kudret ve hâkimiyet almıştır. Beşerler ortasında kendisine tapanların da bulunduğu bu canavar deccâldir. Bir bütün olarak Roma İmparatorluğu’nu, dört başından her biri ise kendisine tapınılan bir imparatoru temsil eder; bu başlardan biri de Neron’u gösterir. Mesîh yeryüzüne döndüğünde semavî orduları ile bunları etkisiz hale getirir ve ateş gölüne atar, takipçilerini de ağzından çıkan kılıçla katleder (Vahiy, 11/7, 13/1-10, 17/3-18, 19/19-21; Daniel, 7/1-9, 15-27). Vahiy kitabında bu deccâl ve düzmece mesîh tasvirinin mecazi, sırrî, bâtınî manaları bulunmaktadır. Hıristiyan kilisesinde deccâl geleneği Yahudilik’teki üzere şu yahut bu formda asırlarca sürüp gitmiştir. İslâmî gelenekte Hz. Îsâ yahut mehdî tarafından öldürülecek deccâl inancı, öteki iki semavî dinde bulunan ilgili inançlarla benzerlik gösterir.
Yeni Ahid’in Vahiy kitabında yer alan deccâl ile ilgili açıklamaların, yahudi kutsal kitabı Hezekiel’deki (38-39) Gog ve Magog ile Daniel’deki anlatımlara dayandığı bilinmektedir. Sonraki yahudi apokaliptik literatürü de bilhassa deccâlin vücudu tasvirinde kaynak oluşturmuştur. Hıristiyan literatüründe en güçlü ve çeşitli deccâl motifleri hıristiyan apokrif metinlerinde ortaya çıkmıştır. Yahudi kökenli “Hezekiah’ın Ahdi” başlıklı metin, I. yüzyılın sonlarından itibaren gelişmiş bir deccâl geleneğini yansıtır. Metin, muhtemelen yahudi geleneğine bağlı bir hıristiyan tarafından yazılmıştır. Bu metinde âhir vakitte karışıklıklar, fitne ve fesatların çıkması, mesîhin gelişinden kısa bir müddet evvel bu âlemin şeytanî hükümdarı Belial’ın annesini öldürmüş bir “fitne kral” olarak insan formunda zuhur etmesi, kiliseyi dağıtması, on iki havâriden birini (Petrus) öldürmesi, mesîh üzere davranıp konuşması, kendisini ilah olarak sunması, mükemmeller göstermesi, halkın tapınması için her kente heykelini koydurması, üç buçuk yıl boyunca birçok insanın onu takip etmesi, daha sonra inananların beklemekte olduğu gerçek mesîhin melekler ve orduları ile gelip Belial ve ordularını cehenneme göndermesi üzere konular yer alır.
Deccâl kavramının nereden geldiği konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Ön Asya kavimlerindeki, “zamanın sonu”nda yaratıcı Allah’a karşı çıkan fesat canavarı efsanesi, siyasî olaylardan kaynaklanan sonun düşmanı fikri, Belial’ın efsanevî şahsiyeti, Neron efsanesinin gelişmesi üzere fikirler üzerinde durulmuştur (ER, I, 322).
Yahudi ve hıristiyan tarihlerinin incelenmesinden, deccâl inancının yayılmasına eski efsanelerin mevcut siyasî durumlara nazaran yorumlanmasının yol açtığı, ayrıyeten yahudi ve hıristiyanlara zulmedenlere vakitle efsanevî bir hüviyet kazandırıldığı ve böylelikle menkıbeler oluşturulduğu anlaşılmaktadır. Romalı İmparator Neron’a, vefatı ve geri dönmesi, yine dirilmesi ve sonuncu müsabakada mesîhe hasım olması biçiminde bu türlü bir hüviyet kazandırılmıştır. Bu konu, birebir vakit dilimi içinde yazılan yahudi ve hıristiyan metinlerinde (İşaya’nın Göğe Yükselmesi, 4/1-4; Sibylline’nin Kehanetleri, 3/63-74, 4/119-150; Vahiy, 13, 17) görülmektedir. Uydurma mesîh yahut deccâl, yahudi kaynaklarından alınan fikirlerle hıristiyanların geliştirdiği kavramlardır. Lakin hıristiyanlar bu kavramları işleyerek sonraki yahudi literatürünü etkilemişlerdir.
Hıristiyan dünyasında deccâl, konusundaki gelişme tarihî seyri içerisinde büyük bir çeşitlilik göstermiştir. Düzmece Yuhanna’nın Vahyi, Tsefanya’nın Vahyi, Esdras’ın Vahyi (Grekçe) üzere yapıtlarda deccâl hain ve yakışıksız bir dev olarak yer alır. Sonraki yapıtlarda anlatım genişler. Deccâl bazan kör, bazan tek gözlü, bazan da gözleri yerlerde berbat, topal bir yaratıktır. Birtakım yapıtlarda ise akıllı, mahir bir kimsedir. Kaşlarının ortası çok açık, parmaklarının ucu baş formunda, elinde bir kılıç bulunan, görenler tarafından çabucak tanınan, saçları pis ve uzun bir kimsedir.
II ve III. yüzyılın hıristiyan muharrirleri deccâl hakkındaki çeşitli rivayetleri değerlendirmeye çalışmışlar, onun bir tek kişi olduğu yahut birden çok kişiyi temsil ettiği, yahudi ya da Roma asıllı, uydurma bir mürşid yahut azapçı bir imparator olduğu konusunda tartışmalara girişmişlerdir. Îsâ Mesîh üzerindeki kristolojik tartışmalar onun karşısına de yansımıştır. III. yüzyılın başında Romalı Hippolytus Antichristo isimli bir risâle yazmıştır. Ona nazaran deccâl de mesîh üzere yahudi ama onun zıddı olacaktır. Hippolytus’un birtakım takipçileri, deccâlin Neron tarafından temsil edilen Romalı zalim tipi ile düzmece yahudi mesîhi tipini tartışmışlardır.
Birinci inanç yapıtı olarak Didache’de deccâl dünyanın zalim hâkimi, şeytanî kuvvetlere sahip bir varlıktır. Irenaeus’den (ö. 202) itibaren kilise babalarının hususları ortasına deccâl de girmiştir. Irenaeus, “anti-christ”in (deccâl) mistik 666 sayısı üzerinde durup onu Roma İmparatoru Lateinos yahut tercihen Teitan ile özdeşleştirirken Vahiy kitabındaki imparatorun şeytanî deccâl olduğunu belirten açıklamaya dayanmıştır. Tertullian (ö. 220) deccâl terimini bütün dinsiz ve âsi kimseler, Cyprian da (ö. 258) ayrılıkçılar için kullandı. Origen (ö. 254) birçok deccâlin çıkacağını ve en büyüğünün âhir vakitte geleceğini yazdı. Hippolytus’tan sonra Victorinus Vahiy kitabına yazdığı tefsirde, daha sonra Lactantius da meşhur yapıtı Divine Institutes’in VII. cildinde deccâl geleneğini ele aldılar. Mevzu Commodian tarafından V. yüzyılın ortalarında geliştirildi. Gotlar’ın Roma’yı alıp hıristiyanları rahatlatmalarından sonra Neron Roma’yı yine ele geçirerek onlara üç buçuk yıl zulüm yapmıştı. Bu olay üzerine musevilerin ülkesini yine zaptedip kendisine taptıran bu ikinci deccâli mesîhin yeneceği, ülkeleri dinine döndürüp Kudüs’te krallığını kuracağı inancı doğdu. Vakitle deccâlle ilgili çok sayıda risâle yazıldı ve Ephrem, Bede, Methodius, Adso, Nerses, Kudüslü Cyril, Chrysostom ve başkalarına atfedildi. Halk ortasında bu menkıbeler büyük ilgi gördü. Bunlar üzerinde Grekçe, Latince, Süryânîce, Koptça, Ermenice, Farsça, Arapça başta olmak üzere çeşitli lisanlarda eserler yazıldı. İslâm’ın doğuşundan sonra ortaya çıkan Grekçe düzmece Metodius metni Latince’ye de çevrilmiş, bu yapıttaki deccâl tasvirleri Ortaçağ kiliselerinin vazgeçmediği kör, topal ve her türlü melânete cüret eden bir insan biçiminde halkı şartlandırmıştır.
Doğu Hıristiyanlığı’na mensup birtakım babaların, daha sonra da Batılılar’ın Hz. Muhammed’i de 666 sayısına uydurmaya çalışarak (Maometis şeklinde) deccâl ilân etmeye kalkışmaları, Batı’da iç arbedelerde ileri gelen dinî siyasî önderlerin birbirlerini deccâl, deccâlin öncüsü diye itham etmeleri, musevilerin Haçlı seferlerinde deccâle bel bağlayarak Türk denilen bir deccâlin İsrâil’in intikamını alıp hıristiyan kiliselerini ahıra dönüştüreceğini yaymaları, deccâl fantezisinin insanlarca nerelere kadar çekilebileceğinin örneklerini oluşturmuştur.
Ortaçağ’da kilise vâizleri Vahiy kitabındaki 666 sayısına 1000 ekleyerek deccâlin çıkış tarihini (1666) vermeye başlamışlar, bu durum büyük problemler meydana çıkarmış ve yönetimciler sonunda bunu yasaklamışlardır. Florisli Joachim (ö. 1202) deccâli bir geçersiz papa olarak düşündü. Zira papalık Waldensiyenler’e, spiritüel Fransiskenler’e eziyet etmekteydi. İmparator II. Frederick ile Papa IX. Gregory ortasındaki arbedede da (1239) iki taraf birbirini deccâllikle suçladı. Islahat öncesi ve sonrasında bütün Protestan reformcular Roma kilisesini ve papalığı deccâllikle suçlarken kendileri de tıpkı ithama mâruz kaldılar.
1760’tan bu yana Batı’da deccâl konusu tekrar ilgi toplamış, Fransız İhtilâli de bunu kamçılamıştır. Batılılar Hz. Peygamber’i, müslümanları, Türkler’i, Büyük Peter’den Kraliçe Mary, Oliver Cromwell, Napolyon Bonapart, III. Napolyon, Vladimir Lenin, Kaiser Wilhelm, Adolf Hitler ve Joseph Stalin’e kadar birçok ileri gelen kimseyi deccâl olarak kabul ederken Afrikalı müslümanlar Avrupalı sömürgecileri deccâl olarak görmüşlerdir. 1927’de yayımlanan bir İngiliz hükümet raporunda bu inancın Afrikalı müslümanları ayakta tuttuğu belirtilmiştir (Sarıtoprak, s. 47).
Günümüzde çağdaş Batılı muharrirler deccâl kavramını tarihî şahsiyetlerle özdeşleştirmeyi uygun görmemektedir. Genel anlayışa nazaran deccâl şimdi zuhur etmemiştir.
BİBLİYOGRAFYA
W. Bousset, The Antichrist Legend, London 1896, s. 195.
a.mlf., “Antichrist”, ERE, I, 578-581.
W. W. Heist, The Fifteen Signs Before Doomsday, Michigan 1952, s. 87.
R. K. Emmerson, Antichrist in the Middle Ages, USA 1981.
M. Ali el-Bâr, el-Mesî?u’l-munta?ar ve te?âlimü’?-?almûd, Cidde 1408/1987.
Zeki Sarıtoprak, İslâma ve Başka Dinlere Nazaran Deccal, İstanbul 1992.
W. Jukes, “Imam Mahdy and Dajjal, the Muhammedan Antichrist”, Church Missionary Intelligencer, new serie 8 (1883), s. 596-601.
A. S. Tritton, “Ed Dajjal, Antichrist”, Proceedings of the 5th All-India Oriental Conference, sy. 2 (1930), s. 1117-1127.
D. J. Halperin, “The Ibn Sayyâd Traditions and the Legend of al-Dajjal”, JAOS, sy. 96 (1976), s. 213-225.
M. Rist, “Antichrist”, IDB, I, 140-143.
M. Rodriguez, “Antichrist”, New Catholic Encyclopedia, New York 1967, I, 616.
M. E. Stone, “Antichrist”, EJd., III, 60-61.
J. Klatzkin, “Armilus”, a.e., III, 476-477.
J. D. Douglas, “Antichrist”, Dictionary of the Christian Church (ed. H. H. Rowdan), London 1974, s. 47.
Bernard McGinn, “Antichrist”, ER, I, 321-323.
V. Ermoni, “Antéchrist”, DTC, I/2, 1361-1365.
2/2
Müellif:
İLYAS ÇELEBİ
İslâmiyet’te Deccâl. Kur’ân-ı Kerîm’de kıyamet alâmeti olarak deccâlin zuhûr edeceğine dair açık bir söz olmamakla birlikte birtakım âlimler Kur’an’da deccâle işaret edildiğini söylemişlerdir. Gerçekten Kur’an’da kıyametin kesinlikle kopacağı, bunun apansız gerçekleşeceği ve vaktini yalnızca Allah Teâlâ’nın bildiği haber verilmekte, onun vaktinin yaklaştığından (Tâhâ 20/15; el-Ahzâb 33/63; el-Kamer 54/1) ve birtakım alâmetlerinin belirdiğinden kelam edilmektedir. Örneğin En’âm mühletinin 158. âyetinde inkârcıların kendilerine meleklerin, Allah’ın yahut O’nun kimi âyet ve işaretlerinin gelmesini bekledikleri söz edildikten sonra “Ama rabbinin âyetleri geldiği gün, daha evvel iman etmemiş veyahut imanında bir hayır kazanmamış kimseye, artık inanması bir yarar sağlamaz” buyurulmakta; Muhammed mühletinin 18. âyetinde ise kıyametin kendilerine apansız gelmesini bekleyenlere “onun alâmetleri belirmiştir. Kendilerine gelip çatınca ibret almaları neye fayda?” denilmektedir. Ebû Hüreyre ve daha öbür sahâbîler tarafından rivayet edilen hadislerde Kur’ân-ı Kerîm’deki “bazı âyetler” sözüyle “güneşin batıdan doğması, dâbbetü’l-arz ve deccâlin ortaya çıkmasının” kastedildiği belirtilmektedir (Tirmizî, “Tefsîr”, 7). Ayrıyeten Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Îsâ’nın museviler tarafından öldürülmediği ve göğe yükseltildiği, Ehl-i kitabın vefatından evvel ona iman edeceği (en-Nisâ 4/157-159) ve onun kıyamet alâmeti olduğu (ez-Zuhruf 43/61) bildirilerek kıyamet öncesi Îsâ’nın nüzûl edeceğina işaret edilmiştir. Hz. Îsâ deccâli öldüreceğinden onun gelişi birebir vakitte deccâlin zuhûr edeceğinin de bir tabiri olup, onun nüzûlünün Kur’an’da bildirilmesi deccâlin açıkça zikredilmesine gerek bırakmamaktadır. Hasebiyle Kur’an’da direkt olmasa da dolaylı bir biçimde deccâlin çıkışına işaret edildiği söz edilmiştir (bk. İbn Kesîr, I, 122-123; İbn Hacer el-Askalânî, XIII, 79-80; Saîd Eyyûb, s. 15-18).
İslâmî gelenekte deccâl konusuna temel itibariyle hadislerde değinilmekte bu istikametiyle de husus hadislerden hareketle temellendirilen itikâdî bir sorun olmaktadır. Hz. Peygamber’in, gerçekleşmedikçe kıyametin kopmayacağı on büyük alâmeti ortasında saydığı deccâl (Müslim, “Fiten”, 39; Tirmizî, “Fiten”, 21; Ebû Dâvûd, “Melâ?im”, 12; İbn Mâce, “Fiten”, 28), hadis literatüründe Nesâî’nin es-Sünen’i dışındaki kaynakların tümünde isim olarak zikredilmekte, mevzu hakkında ortalarında Abdullah b. Amr b. Âs, Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Mes’ûd, Hz. Âişe ve Ebû Hüreyre üzere sahâbîlerin bulunduğu yirmi beş civarında râvinin rivayeti bulunmaktadır (meselâ bk. Buhârî, “Ta?bîr”, 33, “Enbiyâ”, 48, “Fiten”, 26; Müslim, “Îmân”, 273, 275, 277, “Fiten”, 100-118, 119, 121; Tirmizî, “Fiten”, 59, 66; Ebû Dâvûd, “Melâ?im”, 14, 15; Müsned, II, 22, 154; VI, 75, 412-413, 455-456). Kelam konusu rivayetlerde deccâlin kıyamet alâmeti olarak zuhûr edeceği, tek yahut birden fazla kişi, kimliği muhakkak biri, örneğin İbn Sayyâd olduğu, Abdüluzzâ b. Katan’a benzediği, evvel peygamberlik, sonra ilâhlık savında bulunacağı haber verilmekte; fizik ve ruhî portresi tasvir edilmekte, alnında “kâfir” (??????) yahut “kfr” (?? ? ??) yazısının bulunduğu, yaptığı işlerden hoşlanmayanların yahut müminlerin bu yazıyı okuyabileceği, cildinin kızıl, esmer yahut parlak beyaz renkte olduğu, cüsseli, heybetli yahut kısa uzunluklu bir vücudunun bulunduğu, bir gözünün kör yahut patlamış üzüm tanesi üzere olduğu kaydedilmekte, beraberinde cennet ve cehenneminin olduğu ancak cennetinin cehennem, cehenneminin ise cennet olduğu; misal biçimde beraberinde ateşten ve sudan iki ırmak olduğu ancak ateş olanın gerçekte su, su olanın da ateş olduğu belirtilmekte, yapacağı berbatlıklar zikredilmekte ve nihayet nüzûl edecek olan Hz. Îsâ tarafından öldürüleceği bildirilmektedir.
Deccâlle ilgili rivayetlerde yer alan haberler e nazaran Hz. Nûh’tan itibaren bütün peygamberler ümmetlerini deccâl fitnesine karşı uyardıkları üzere Hz. Peygamber de dualarında onun şerrinden Allah’a sığınmış (Müslim, “Mesâcid”, 128-134), bu halde duayı ümmetine öğretmiş, bu niyetle Kehf mühletinin (yahut birinci yahut son âyetlerinin) okunmasını tavsiye etmiştir (Müsned, II, 446, 449; Ebû Dâvûd, “Melâ?im”, 14). Deccâlin çıkacağı vakit ve yer hakkında da rivayetlerde farklı görüşler yer almaktadır. Onun “bir yüz yılın başında” (Süyûtî, II, 89-90), İstanbul’un fethinden sonra (Müslim, “Fiten”, 34; Tirmizî, “Fiten”, 58), insanların iman ve nifak halinde iki kampa ayrıldıkları bir vakitte (Ebû Dâvûd, “Fiten”, 1), Horasan’dan (Tirmizî, “Fiten”, 57; İbn Mâce, “Fiten”, 33; Müsned, I, 4, 7), İsfahan’dan (Müsned, III, 224), Şam ile Irak ortası bir yerden (Müslim, “Fiten”, 110; Müsned, IV, 181-182) yahut Şam’dan (Müslim, “Fiten”, 34) çıkacağı, rüzgâr üzere süratli hareket edip yeryüzünü dolaşacağı, buna karşın Mekke, Medine ve Kudüs’e giremeyeceği (Müsned, V, 16) bildirilmiştir. Deccâlle ilgili rivayetlerde onun yeryüzünde kırk gün kalacağı, bu günlerden birinin bir yıl, birinin bir ay, birinin bir hafta, oburlarının ise olağan günler üzere geçeceği belirtilmektedir. Kimi rivayetlerde ise onun yeryüzünde kırk sene kalacağı (Müslim, “Fiten”, 110, 116; İbn Mâce, “Fiten”, 33; Müsned, II, 166; III, 367; V, 364, 434-435), sonra da Hz. Îsâ’nın Şam’da nüzûl ederek onu Lüd kapısında öldüreceği kaydedilmektedir (Müslim, “Fiten”, 110; Tirmizî, “Fiten”, 59, 62; İbn Mâce, “Fiten”, 33). Öte yandan hadislerin çoğunluğunda deccâlin makul tek bir kişi olduğu bildirilmekteyse de, birtakım rivayetlerde birden fazla deccâlin (ed-deccâlûn) çıkacağı belirtilmekte, “yirmi yedi”, “otuz”, “otuza yakın” üzere farklı sayılar verilmektedir (Buhârî, “Fiten”, 25; Müslim, “Fiten”, 84; Müsned, II, 349; III, 345; V, 89, 396). Bunun yanında gerek hadislerde gerekse İslâmî kaynaklarda deccâle birtakım harika aksiyonlar atfedilmekte, çoğunluğu Hz. Îsâ’nın mûcizeleriyle benzerlik gösteren bu olağan üstü aksiyonlar ortasında rüzgâr üzere süratli hareket edebilme, yağmur yağdırma ve kurumuş bitkileri yeşertme, bolluk ve kıtlık çıkarma, öldürüp diriltme, cüzzamlıları, felçlileri ve körleri güzelleştirme, dağları yerinden oynatma, güneşi durdurma üzere beşer üstü olgular bulunmaktadır (Cook, s. 105).
Deccâl konusunda meşhur olmuş bir haber de Temîm ed-Dârî rivayetidir. Fâtıma bint Kays’ın rivayet ettiği bu habere nazaran Temîm ed-Dârî, beraberinde otuz bireyle denize açıldığını, bir aylık sorunlu bir seyahattan sonra bir adaya sığındıklarını, orada isminin “cessâse” olduğunu söyleyen, konuşabilen garip bir hayvanımsı varlıkla karşılaştıklarını, onun yönlendirmesi ile adadaki bir manastıra gittiklerini, orada kendisinin deccâl olduğunu ve vakti gelince ortaya çıkacağını tez eden zincire vurulmuş bir adamla karşılaştıklarını söylemektedir. Daha sonra bunları Hz. Peygamber’e anlattığında Resûl-i Ekrem bunları onaylamıştır (Müslim, “Fiten”, 119-121; İbn Mâce, “Fiten”, 33; Ebû Dâvûd, “Melâ?im”, 15). Bahisle ilgili birtakım rivayetlerde ise deccâl ile Hz. Peygamber periyodunda Medine’de yaşamış İbn Sayyâd ortasında özdeşlik kuran haberler de bulunmaktadır. Yahudi asıllı olduğu ileri sürülen, kâhinlik yaptığı, garip hallere sahip olduğu ve nübüvvet savında bulunduğu söylenen İbn Sayyâd’ın deccâlin kimi özellik ve niteliklerini taşıması sebebiyle deccâl olduğu halinde değerlendirmeler yapılmıştır. Hakikaten Hz. Ömer, oğlu Abdullah ve Câbir b. Abdullah onun deccâl olduğuna inanmaktaydılar (Buhârî, “İ?ti?âm”, 23; Müslim, “Fiten”, 94; Ebû Dâvûd, “Melâ?im”, 15, 16). Mamafih Temîm ed-Dârî rivayeti ve bu rivayette geçen deccâle ait nitelikler ileri sürülerek, onun kıyamete yakın geleceği beklenen deccâl olamayacağı da lisana getirilmiştir (İbn Hacer el-Askalânî, XIII, 275-278; ayrıyeten bk. İBN SAYYÂD). Hadislerde deccâl hakkında Hz. Îsâ’nın lakabı olan “mesîh” lakabının kullanılmasının sebebi hakkında literatürde farklı açıklamalar bulunmakla birlikte her biri için farklı manalara geldiği; Hz. Îsâ’nın mesîh oluşunun dokunuşunun rahmetiyle şifa vermesini (ism-i fâil anlamında) veyahut ana karnından tertemiz çıkmasını (ism-i mef’ûl anlamında) tabir ederken, deccâl hakkında bu lakabın yeryüzünü hızla dolaşmasını (ism-i fâil anlamında) veya iki gözünden birinin kapatılmış olmasını (ism-i mef’ûl anlamında) söz ettiği belirtilmiştir. Klasik periyotta Hz. Îsâ ile deccâlin ortasını ayırmak için mesîh sözünü, sîn harfini şeddeli ve sondaki hâ-i mühmele’yi (?: ??) noktalı (hâ-i mu’ceme: ?: ??) okuyanlar olmuşsa da bunun aslının olmadığı ve hadisleri tahrif manasına geldiği söylenmiştir (İbn Hacer el-Askalânî, XIII, 82; Ali el-Karî, IX, 371-372).
Deccâl konusu erken periyottan itibaren kelâm kaynaklarında da yer almıştır. Ehl-i sünnet’in günümüze ulaşan birinci akaid risâlelerinden olan Ebû Hanîfe’nin el-Fı?hü’l-ekber’inde “deccâlin çıkışının hak olduğu” kaydedilmektedir (Ebû Hanîfe, s. 13). Ehl-i hadîsin öncüsü Ahmed b. Hanbel ile Tahâvî, Eş’arî, Mâtürîdî, Bâkıllânî, Abdülkahir el-Bağdâdî, Pezdevî üzere Ehl-i sünnet kelâmcıları da Ebû Hanîfe’nin belirlediği çerçeveyi korumuşlardır. Kıyamet alâmetleri ve âhiret ahvaliyle ilgili müstakil eserler yazan Kurtubî, Berzencî, Sıddîk Hasan Han üzere müellifler de yapıtlarında deccâl konusuna geniş yer vererek onun çıkışının beklendiğini ve Ehl-i sünnet kelâmcılarının bu kanaatte olduklarını kaydetmektedirler. Çağdaş periyot âlimlerinden Hüseyin el-Cisr ve Ömer Nasuhi Bilmen de deccâlin zuhûrunu mümkün görmektedirler (el-?u?ûnü’l-?amîdiyye, s. 136; Muvazzah İlm-i Kelâm, s. 250).
Literatürde Mu’tezile’nin bir kısmının deccâlin zuhûrunu reddettiği istikametinde bilgiler bulunmakla birlikte Mu’tezile’nin çoğunluğunun bunu kabul ettiği söylenebilir. Hakikaten Ebû Ali el-Cübbâî’nin deccâlin göstereceği söylenen olağan üstü olayların hile ve şa’beze kabilinden olgular olduğunu (İbn Kesîr, I, 120), Kadî Abdülcebbâr’ın bu olağan üstü olayların fakat teklifin sonlandığı kıyamet anında gerçekleşebileceğini söylemesi (el-Mugnî, XVI, 432) onların deccâlin zuhûrunu ilkesel olarak kabul ettiklerine işaret etmektedir. Kezâ ünlü Mu’tezilî müfessir Zemahşerî tefsirinde Ehl-i sünnet’e yakın görüş serdeder (el-Keşşâf, II, 79). Hâricîler’in deccâl konusundaki hali bariz olmamakla birlikte reddettikleri tarafında rivayetler bulunmaktadır (Kurtubî, III, 1282; İbn Kesîr, I, 120). Hz. Ali kanalıyla gelen rivayetleri temel alan Şiî kelâmcılar ise kelam konusu haberler de yer aldığı üzere kıyamete yakın deccâlin ortaya çıkacağını ve Hz. Îsâ tarafından öldürüleceğini benimsemektedirler (Feyz-i Kâşânî, I, 424; II, 805).
Deccâl konusunu sem’iyyât çerçevesinde ele alan başta Sünnî âlimler olmak üzere İslâm âlimlerinin çoğunluğu, sıkıntının İslâmî bahisler içinde yer aldığını savunarak deccâlin varlığını kabul etmişler, deccâl hakkındaki rivayetler ortasında zâhirde çelişkiler olsa da bunların telif edilebileceğini savunmuşlardır. Kelam gelimi Temîm ed-Dârî rivayetiyle çelişen İbn Sayyâd rivayeti de bu bağlamda kıymetlendirilerek, İbn Sayyâd’ın kıyamet öncesi çıkacak olan deccâl değil, insanlık tarihi boyunca çeşitli devirlerde çıkacak deccâllerden biri olduğu söylenmiştir (Ali el-Karî, IX, 433). Kezâ deccâlin zuhûr edeceği yer hakkında hadislerde zikredilen farklı yerlerin, nihayetinde doğuya işaret ettiği tabir edilmiştir (İbn Hacer el-Askalânî, XIII, 79). Ebû Ali el-Cübbâî, Tahâvî ve İbn Hazm üzere deccâlin zuhûrunu kabul eden birtakım âlimlerin husus hakkındaki itirazları daha fazla deccâlin göstereceği sav edilen olağan üstü olayların mümkün olmadığı tarafında şekillenmiştir (İbn Kesîr, I, 120; İbn Hazm, II, 118).
Deccâl hakkındaki hadislerin birbiriyle çelişik bilgiler içerdiği ve bir kısmının isnad açısından zayıf olduğu argümanıyla müteahhirîn devrinden itibaren deccâl hakkındaki haberler i te’vil eden bir yaklaşım ortaya çıkmıştır. Müteahhirîn periyodu kelâmcılarından Teftâzânî, kelam konusu rivayetlerin isnadına itiraz etmemekle bir arada, mânalarının te’vil edilebileceğini söyleyerek, deccâlin zuhûru ile şer ve fesadın yaygınlaşmasının kastedildiğini belirtmektedir (Şer?u’l-Ma?a?ıd, V, 317). Böylece deccâli makul bir şahısla özdeşleştirmek yerine bir sembol olarak gören te’vilci anlayış ortaya çıkmıştır. Hakikaten Teftâzânî’nin yaklaşımını takdir eden Şeltût, onun bu konuda te’vil kapısını açtığını söylemektedir (el-Fetâvâ, s. 78). Bu anlayışı takip eden ve sayıları giderek artan Muhammed Abduh, Mahmûd Şeltût ve Said Nursi üzere kimi son periyot âlimleri deccâlin muhakkak bir şahıs değil, her periyotta şerri, bozgunculuğu, küfrü ve bâtılı temsil eden bir prototip olduğunu söylemişlerdir. Hz. Nûh’tan itibaren bütün peygamberlerin ümmetlerini deccâl fitnesine karşı uyarmaları ve rivayetlerde otuz kadar deccâlin çıkacağının bildirilmesi de onların bu bakış açısını desteklemektedir. Bu üzere âlimler her periyotta deccâl olarak isimlendirilen yalancı ve aldatıcıların bulunabileceğini, bu tıp haberler le onların palavra ve aldatmalarına karşı ümmetin uyanık olmasının amaçlandığını tabir etmişlerdir. Böylece deccâli farklı akım ve anlayışlar olarak yorumlayan pek çok görüş ortaya çıkmıştır. Kelam gelimi Yahudilik’le deccâl ortasında muhtemelen temas kuran birinci müellif olan Ebû Bekir el-Âcurrî’ye (eş-Şerî?a, s. 381) emsal bir hal takınan Reşîd İstek deccâlin musevilerin fitnesi olduğunu söyler (Tefsîrü’l-Menâr, IX, 498-499). Muhammed Abduh deccâl inancını İslâm’a karşı uydurulmuş bütün palavra ve kötülüklerin sembolü olarak kabul ederken (a.g.e., III, 317), Kâmil Miras da misal kanaati benimsemiş gözükmektedir (Tecrid Tercemesi, IX, 184). “İslâm’ın deccâli” ve “büyük deccâl” biçiminde iki deccâl olduğunu söyleyen Said Nursi, İslâm’ın deccâlinin Süfyân(î) olduğunu söylerken büyük deccâlin bolşevizm (komünizm) olduğunu îmâ eder (Şuâlar, s. 568-584; Mektubat, s. 57-58). Deccâlin zuhûrunu yeryüzünde fesadın yaygınlaşması olarak gören Muhammed el-Behî bunu da materyalizmle özdeşleştirir (Re?yü’d-dîn, III, 70). Ömer İstek Doğrul deccâlin Hıristiyanlık akîdelerinin yaygınlaşması olarak görülebileceğini söylerken (Tanrı Buyruğu, s. 351), Saîd Eyyûb’a nazaran siyonist musevilerdir (?A?idetü’l-mesî?i’d-deccâl, cins.yer.). Muhammed Esed deccâlin hadislerde tek gözlü nitelendirilmesinden hareketle deccâli, insanın mânevî tarafını ihmal edip yalnızca maddî tarafına odaklanan tek taraflı materyalist Batı medeniyetine benzetir (The Road to Makkah, s. 293-295). René Guénon’a (Abdülvâhid Yahyâ) nazaran ise deccâl, bir birey formunda tezahür etsin ya da etmesin, gerçek “geleneğin” tam zıddı olan, ona alternatif olarak oluşturulan “sahte (karşı)-gelenek” ve “tersine mâneviyât”tır (Niceliğin Egemenliği, s. 335-344). Muhammed Selâme Cebr ise deccâlin şeytan olduğunu söyler (Eşrâ?ü’s-sâ?a, s. 34).
Süreç içerisinde husus hakkındaki rivayetlerdeki sorunlardan hareketle deccâli berbatlığın sembolü olarak gören te’vilci anlayışı daha da ileri götürerek deccâl fikrini bütünüyle reddeden görüşler de ileri sürülmüştür. Kelam gelimi Temîm ed-Dârî rivayetini müslümanların itikadını bozmak için uydurulmuş bir haber olarak pahalandıran Mahmûd Ebû Reyye deccâl inancını bütünüyle reddetmiştir (E?vâ? ?ale’s-sünneti’l-Mu?ammediyye, s. 155-158, 211-212). Çağdaş müelliflerden Abdülkerîm el-Hatîb deccâl inancını sert tabirlerle reddeder (el-Mehdî el-munta?ar, s. 112). Misal halde bahse pozitivizm ve rasyonalizmin penceresinden bakan M. Ferîd Vecdî, Ahmed Emîn, Hasan Hanefî üzere müellifler de bu rivayetlerin İsrâiliyat ve hakikati olmayan hurafe tipinden olduğunu tez ederek deccâli bütünüyle reddetmektedirler (DM, VIII, 795; Fecrü’l-İslâm, s. 158-159; Mine’l-?a?ide ile’s_-s_evre, IV, 533, 536).
Bu tarafıyla bahis hakkında literatürde, klasik devirden itibaren baskın bir biçimde mevcut olan deccâli muhakkak bir şahısla özdeşleştiren anlayışın yanında, deccâlin muhakkak bir kişi değil de şerri temsil eden bir sembol olduğu istikametinde bilhassa çağdaş periyotlarda gelişen anlayış ve deccâli bütünüyle reddeden anlayış biçiminde üç yaklaşım olduğu görülmektedir.
Deccâl, öteki kıyamet alâmetleri üzere akaid ve kelâm âlimlerinin çoğunluğu tarafından benimsenen bir inançtır. Lakin Kur’an’da geçmemesi ve dayandığı rivayetlerin âhâd, kimilerinin ise isnad açısından zayıf oluşu, bu rivayetlerin kimilerinin birbirileriyle uzlaştırılamayacak derecede çelişkiler içermesi hasebiyle deccâlin belli bir kişi olmaktan fazla insanlığın çeşitli devirlerinde küfrü ve bozgunculuğu temsil eden şahıslar, akımlar vb. halinde anlaşılması da mümkündür. Gerçekten klasik periyottan günümüze deccâl hakkındaki haberler i te’vil ederek bu biçimde bir anlayışı kabul eden İslâm âlimleri de bulunmaktadır. Haddizatında deccâl hakkındaki haberler in ana gayesi müminleri fitnelere karşı uyarmaktır. Deccâli kıyamet öncesi zuhûr edecek muhakkak bir şahıs olarak kabul etmekten çok, küfrü ve bozgunculuğu yayan her türlü anlayışı ve temsilcilerini deccâl zihniyetinin bir mümessili kabul ederek teyakkuzda olmak bu gayenin gerçekleşmesinde daha fazla tesirli olacaktır. Bu istikametiyle deccâl inancı zarûrât-ı dîniyye kapsamında olmayıp, deccâlin belli bir şahıs olduğunu kabul etmemek küfrü gerektiren bir sonuç doğurmaz. Bu türlü bir anlayış en fazla yanılgı ve bid’ate nisbet edilebilir. Zira Ehl-i sünnet’in genel kabulüne nazaran sübût ve delâleti yahut bunlardan biri zannî olan bir habere dayanan inançların inkârı küfrü gerektirmez.
Kur’ân-ı Kerîm’de yer almayan deccâl problemi, literatürde hadis kitaplarının Fiten ve Melâhim kısımları ile kıyamet alâmetlerini husus edinen yapıtların ilgili kısımlarında yer almakta, ayrıyeten müstakil araştırmalara husus olmaktadır. Müstakil araştırmaya bahis olanlara örnek olarak Seffârînî’nin el-Mesî?u’d-deccâl ve esrârü’s-sâ?a’sı (Kahire, ts. [Mektebetü’t-türâsi’l-İslâmî]; Beyrut 1407/1987), İbn Kesîr’in el-Mesî?u’d-deccâl menba?u’l-küfr ve’?-?alâl ve yenbû?u’l-fiten ve’l-evcâl’i (Kahire 1416/1996), Cemmâîlî’nin A?bârü’d-deccâl’i (Tanta 1413/1993), Saîd Eyyûb’un el-Mesî?u’d-deccâl’i (Kahire 1406/1985; eser ?A?idetü’l-mesî?i’d-deccâl [Beyrut 1423/2002] başlığıyla da yayımlanmıştır), Muhammed Ali el-Bârr’ın el-Mesî?u’l-munta?ar ve te?âlîmü’t-Talmûd’u (Cidde 1408/1987), Abdüllatif Âşûr’un el-Mesî?u’d-deccâl ?a?i?atün lâ ?ayâl’i (Kahire 1409/1988), Muhammed Abdurrahman Avad’ın Mesî?u’?-?alâle’si (Kahire 1410/1989), Ukkâşe Abdülmennân et-Tayyibî’nin Â?irü’l-ma?al fi’l-mesî?i’d-deccâl’i (Kahire, ts. [Dârü’l-i’tisâm]), Tüveycirî’nin İ?ametü’l-burhân fi’r-red ?alâ men enkere ?urûce’l-mehdî ve’d-deccâl ve nüzûle’l-mesî? fî â?iri’z-zamân (Riyad 1405), Nâsırüddin el-Elbânî’nin Kı??atü’l-mesî?i’d-deccâl’i (Ammân 1396, 1421), Asrar Âlem’in Deccâl’i (Yeni Delhi 2001), Ahsen el-Kîlânî’nin el-Fitnetü’d-deccâliyye’si (Diyûbend 1431/2010), Muhammed Halîl Herrâs’ın Fa?lü’l-ma?al fî nüzûli ?Îsâ ve ?atlihi’d-deccâl’i (Kahire 1413/1993), Laban Kaptein’in Eindtjid en Antichrist (ad-Dagˆgˆal) in de Islam: Eschatologie bij A?med Bican (died ca. 1466) (Leiden 1997; eser yeniden müellif tarafından Apocalypse and the Antichrist Dajjal in Islam: Ahmed Bijan’s Eschatology Revisited başlığıyla İngilizce olarak da neşredilmiştir [Asch 2011]), Arif Arslan’ın Kıyametin Üç Büyük Haber cisi: Deccâl, Mehdi ve Mesih’i (İstanbul 2015) gösterilebilir. Ayrıyeten XX. yüzyılın son on yılında Arap dünyasında deccâl hakkında neşredilen eserler üzerinde bir inceleme yapan Roberto Tottoli bu mevzudaki literatürün son örneklerini derlemiştir (bk. “?adi?s and Traditions…”, s. 55-75).
KAYNAK
Gündem
Haberler.com
